मोर्बे धरण: एक इंटरॲक्टिव्ह माहितीपट

मोर्बे धरण माहितीपट

डॅशबोर्ड ओळख जीवनरेखा आव्हाने भविष्य

डॅशबोर्ड ओळख जीवनरेखा आव्हाने भविष्य

नवी मुंबईची जीवनरेखा: मोर्बे धरण

हे केवळ एक धरण नाही, तर नवी मुंबई शहराची पाण्याची गरज भागवणारी एक विशाल आणि गुंतागुंतीची प्रणाली आहे. हा माहितीपट धरणाची तांत्रिक वैशिष्ट्ये, त्याची आव्हाने आणि भविष्यातील दिशा यावर प्रकाश टाकतो.

पाणी साठवण क्षमता

0 MCM

उंची (MSL)

0 मीटर

दैनिक पाणीपुरवठा

0+ MLD

बांधकाम पूर्ण

२००६

धरणाची ओळख: इतिहास आणि अभियांत्रिकी

मोर्बे धरणाचा प्रवास अनेक दशकांचा आहे, ज्यात मालकी हक्कातील बदल आणि अभियांत्रिकी आव्हानांचा समावेश आहे. हा विभाग धरणाची मूळ ओळख, त्याची रचना आणि तांत्रिक तपशील स्पष्ट करतो, ज्यामुळे त्याच्या महत्त्वाची आणि गुंतागुंतीची कल्पना येते.

ऐतिहासिक कालक्रम

१९८८-१९९०: भूसंपादन

महाराष्ट्र जीवन प्राधिकरणाने (MJP) प्रकल्पासाठी ८ गावांमधील ३,३२२ एकर जमीन संपादित केली.

१९९९: बांधकामाची सुरुवात

निधीअभावी थांबलेले काम MJP ने पुन्हा सुरू केले.

२००२: NMMC ला परवानगी

राज्य सरकारने नवी मुंबई महानगरपालिकेला (NMMC) धरण ताब्यात घेण्यास परवानगी दिली.

२०१०: अंतिम हस्तांतरण

NMMC ने अंतिम हप्ता भरून धरणाची संपूर्ण मालकी आणि व्यवस्थापन स्वीकारले.

मुख्य तांत्रिक वैशिष्ट्ये

धरणाचा प्रकार

संयुक्त (Composite): काँक्रीट गुरुत्वीय आणि मातीचा भराव

नदी

धावरी (पातळगंगा नदीची उपनदी)

लांबी

३,४२० मीटर (सुमारे ३.४ किमी)

संरचनात्मक उंची (पायापासून)

५९.१ मीटर

जीवनरेखा: पाणीपुरवठा प्रणाली

मोर्बे धरण हे नवी मुंबईसाठी केवळ पाण्याचा स्रोत नाही, तर एक जटिल पुरवठा साखळी आहे. येथून उचललेले पाणी भोकरपाडा येथील जलशुद्धीकरण केंद्रात शुद्ध होऊन, विविध नोड्सद्वारे लाखो नागरिकांपर्यंत पोहोचवले जाते. ही प्रणाली शहराच्या दैनंदिन जीवनाचा आधार आहे.

पाणी वितरण (MLD मध्ये)

NMMC क्षेत्र

PCMC/CIDCO

इतर

पुरवठा साखळी

१

मोर्बे धरणातून पाणी उचलणे (~४७७ MLD)

२

भोकरपाडा जलशुद्धीकरण केंद्र

३

विविध क्षेत्रांना शुद्ध पाणीपुरवठा (~४१५ MLD)

विशेष नोंद: नवी मुंबई 'स्वयंपूर्ण' असली तरी, आपत्कालीन व्यवस्थापनासाठी MIDC (बारवी धरण) आणि CIDCO (हेटवणे धरण) कडूनही धोरणात्मकदृष्ट्या पाणी घेतले जाते. ही एक सुज्ञ जोखीम व्यवस्थापन रणनीती आहे.

आव्हाने आणि वास्तव

मोर्बे धरणाचे यश अनेक गंभीर आव्हानांनी वेढलेले आहे. जलाशयात साचणारा गाळ, प्रकल्पग्रस्तांचे ३ दशकांपासून न सुटलेले प्रश्न आणि प्रदूषणाचा धोका या तीन प्रमुख समस्या आहेत, ज्या धरणाच्या दीर्घकालीन सुरक्षिततेसाठी आणि कार्यक्षमतेसाठी धोकादायक आहेत.

⚠️ क्षमतेची मूक धूप: गाळ

धरणाच्या निर्मितीपासून एकदाही गाळ काढण्यात आलेला नाही. यामुळे धरणाची मूळ पाणी साठवण क्षमता हळूहळू कमी होत आहे. "धरण १००% भरले" तरी प्रत्यक्षात साठवलेल्या पाण्याचे प्रमाण दरवर्षी कमी होत आहे.

⚠️ मानवी संघर्ष: प्रकल्पग्रस्त

जमीन आणि नोकरीच्या अपूर्ण आश्वासनांमुळे प्रकल्पग्रस्त ३३ वर्षांपासून संघर्ष करत आहेत. हा केवळ सामाजिक न्यायाचा प्रश्न नसून, पाणीपुरवठा खंडित करण्याच्या धमक्यांमुळे धरणाच्या सुरक्षेसाठी एक गंभीर धोका बनला आहे.

मागणी: कायमस्वरूपी नोकऱ्या

वास्तव: कंत्राटी पद्धतीने काम

मागणी: योग्य भरपाई

वास्तव: आश्वासनापेक्षा खूप कमी रक्कम

⚠️ पर्यावरणीय धोका: प्रदूषण

धरणाच्या पाणलोट क्षेत्रात, विशेषतः पर्यटन आणि ट्रेकिंगमुळे, प्लास्टिक कचरा आणि इतर प्रदूषकांचा धोका वाढत आहे. हे थेट पाण्याच्या गुणवत्तेवर परिणाम करू शकते आणि परिसंस्थेला हानी पोहोचवू शकते.

• पर्यटकांकडून टाकला जाणारा प्लास्टिक कचरा.
• पाणलोट क्षेत्रात अतिक्रमणाचा धोका.
• पाण्याच्या स्त्रोतांचे संरक्षण करण्याची गरज.

भविष्यातील दिशा

वाढत्या लोकसंख्येची पाण्याची गरज आणि ऊर्जेची मागणी पूर्ण करण्यासाठी नवी मुंबई महानगरपालिका सक्रियपणे भविष्यासाठी योजना आखत आहे. यात धरणावर अपारंपरिक ऊर्जा प्रकल्प उभारणे आणि नवीन जलस्रोत शोधणे यांचा समावेश आहे.

भविष्यातील पाण्याची अंदाजित गरज (MLD)

सध्याचा पुरवठा

२०५५ अंदाजित गरज

नियोजित प्रकल्प

🌊 नवीन जलस्रोत

पोशीर, शिलार आणि पातळगंगा नद्यांमधून अतिरिक्त पाणी उचलण्याचा प्रस्ताव आहे, कारण २०५५ पर्यंत पाण्याची गरज १२०० MLD पर्यंत पोहोचण्याचा अंदाज आहे.

☀️ तरंगता सौर ऊर्जा प्रकल्प

धरणाच्या जलाशयावर १०० मेगावॅट क्षमतेचा तरंगता सौर ऊर्जा प्रकल्प नियोजित आहे, ज्यामुळे हरित ऊर्जा निर्माण होईल आणि जमिनीची बचत होईल.

💧 जलविद्युत प्रकल्प

पाणी सोडताना निर्माण होणाऱ्या दाबाचा वापर करून १.५ मेगावॅट क्षमतेचा एक छोटा जलविद्युत प्रकल्प उभारण्याची योजना आहे.

© २०२४. मोर्बे धरण इंटरॲक्टिव्ह माहितीपट. सर्व हक्क राखीव.

विश्लेषणात्मक अहवालावर आधारित माहिती.